Sajak

Puisi biasa disebut ogé karangan wangun ugeran. Disebut wangun ugeran lantaran kauger ku wangunna jeung diksina kayaning pilihan kecap, gabungan kecap, ungkara kalimah, jeung sajabanna. Biasana rakitanana leubeut ku wirahma, lain dina ungkara kalimah cara dina basa sapopoé atawa cara wangun prosa (karangan wangun lancaran).

Dina puisi buhun umumna ugeran teh leuwih nyoko kana wangunna. Upamana baé aya patokan-patokan anu disebut guru lagu, guru wilangan, jumlah padalisan dina sapadana, jeung purwakanti. Diksi utamana dipaké pikeun nyumponan éta patokan. Sedengkeun dina puisi modern saperti sajak, ugeran téh leuwih nyoko kana diksi jeung wirahmana. Taya patokan anu disebut guru lagu, guru wilangan, atawa jumlah padalisan dina sapadana.

Wirahma nya éta lalawanan sora luhur-handap, tarik-laun, panjang-pondok, kalawan mindeng tur teratur. Dina milih-milih ungkara basa jeung ngudag wirahma, mindeng kapanggih ungkara basa anu teu ilahar, boh kekecapanna boh adegan basana. Timbul wé istilah licencia poetika anu ngawenangkeun panyajak pikeun ngarempak aturan basa anu ilahar.

Puisi Sunda réa rupana, tur bisa dipasing-pasing jadi sababaraha golongan. Dumasar kana waktu gumelarna, aya puisi buhun jeung puisi modern. Puisi buhun bisa dipasing-pasing deui dumasar kana eusina, aya nu ngawujud lalakon nya éta carita pantun jeung wawacan, aya anu henteu ngawujud lalakon kayaning mantra, sisindiran, kakawihan, pupujian, jeung guguritan. Ari puisi modern nya éta sajak bebas anu kiwari cukup disebut sajak baé.

Wangun sajak dina sastra Sunda téh aya dua rupa, nya éta sajak bébas jeung sajak kauger. Wangun sajak kayaning carita pantun, sisindiran, jangjawokan, mantra jeung sajabanna geus gelar ti barang manusa Sunda aya, ngan teu bisa dipastikeun iraha-irahana mah. Sabada aya pangaruh ti kulon, wangun sajak bebas sumarambah nambahan kabengharan sastra Sunda, tegesna sabada Indonesia merdéka. Sajak mangrupa pangaruh tina sastra Indonesia anu asalna ti Eropa (Rosidi 1966:55).

Mimitina mah wangun sajak bébas téh teu ditarima ku pangarang entragan kolot kalawan rupa-rupa alesan. Tapi lila-lila mah ditarima ogé. Ajip Rosidi (1989:90) ngabéjérbéaskeun kaayaan sajak katut basa Sunda nu digunakeunnana dina taun 1950an. Basa Sunda nu dipaké harita (boh lisan boh tinulis, utamana dina sajak) ku angkatan ngora, dianggap basa Sunda nu ramijud ku angkatan kolot. Otomatis tulisannana ogé teu pati dihargaan. Komo deui tulisan-tulisan dina wangun sajak (bébas) nu jaman harita dianggap pangaruh tina kasusastraan Indonesia (ceuk Ajib keneh). Tapi nu narulis sajak téh, kayaning Sayudi, Surachaman RM, Ayat Rohaedi, Odji Setiadji A.R., Yus Rusyana, Wahyu Wibisana, jeung nu séjénna (nu harita ngora kénéh) angger pengkuh kana pamadegannana, tetep neruskeun karep maranéhna.

Dina taun 1952 kungsi ramé polemik ngeunaan sajak. Salah saurang panyajak nu ngakukeun ti Sunda nyerang wangunan sajak nu dimuat dina majalah-majalah. Puncakna lumangsung dina taun 1955, waktu Wahyu Wibisana nulis artikel ngeunaan sajak dina majalah Warga, sarta disanggah ku Yuyu Yuliati. Aya sababaraha alesan pangna karangan wangun sajak bébas harita di tolak, di antarana :

1.      Mangrupa pangaruh sastra deungeun, lain bibit buit sastra Sunda;

2.      Henteu luyu jeung susunan basa sarta kaayaan urang Sunda;

3.      Hésé dihartikeunana;

4.      Henteu boga patokan anu tangtu saperti dangding;

5.      Taya bédana jeung wangun lancaran anu dijejer-jejer.

Anu mimiti nulis sajak bébas dina basa Sunda nya éta Kiswa Wiriasasmita anu inisialna Kis WS, jeung Kadir Tisna Sujana anu inisialna KTS. Kis WS mimiti nulis sajak dina taun 1946 sedengkeun KTS dina taun 1949 dina sipatahunan. Wahyu Wibisana mimiti nulis sajak dina taun 1954 sabada sajak populer (Rosidi, 1966:59).

Wangun sajak bébas mimiti hirup dina majalah jeung kalawarta, sarua jeung carita pondok, tapi kadieunakeun mah aya ogé anu diterbitkeun mangrupa buku, diantarana Lalaki Di Tegal Pati karangan Sayudi (Kiwari 1963, Rahmat Sijulang 1985).

Salian ti dina wangun buku, sajak ogé dimuat dina antologi kanjut kundang nu disusun ku Ajip Rosidi jeung Rusman Sutiasumarga, diterbitkeun ku Balai Pustaka taun 1963.

Sajak téh nya éta karya sastra wangun ugeran (puisi) anu teu pati kauger ku patokan-patokan. Nu matak sok disebut ogé sajak bébas. Bébas didinya tangtuna ogé rélatif. Upamana dibandingkeun jeung guguritan, anu ditulis dina wangun pupuh, jelas sajak mah leuwih bébas. Sajak nu teu kauger ku jumlah padalisan dina sapadana, jumlah engang dina unggal padana, atawa sora tungtung dina unggal padalisan.

Upama dibandingkeun jeung sisindiran sajak mah henteu kudu kauger ku cangkang jeung eusi. Upamana dibandingkeun jeung mantra, sajak mah henteu kauger ku pilihan kecap anu ngandung kakuatan gaib, atawa digelarkeun (diucapkeun, dipapatkeun) pikeun tujuan-tujuan khusus anu patali jeung kapercayaan.

Dina kamekaranana, tétéla sajak téh bisa nyilihkeun guguritan. Kiwari sajak téh bisa disebut wangun puisi pangpopulérna dina pajemuhan sastra Sunda. Dimuat dina majalah jeung surat kabar Sunda. Ti dinya kakara dibukukeun. Mémang umumna buku kumpulan puisi Sunda mah mangrupa kumpulan sajak nu saméméhna geus dimuat dina surat kabar atawa majalah.

Panyajak Sunda anu karya-karyana geus dibukukeun, di antarana:

1.      Sayudi : Lalaki di Tegal Pati.

2.      Ajip Rosidi : Janté Arkidam.

3.      Yus Rusyana : Nu Mahal Tibatan Inten.

4.      Surachman RM : Surat Kayas, Basisir Langit.

5.      Ayatrohaédi : Pamapag, di Kebon Binatang.

6.      Yayat Hendayana : Katiga

7.      Rachmat M. Sas. Karana : Tepung di Bandung, Ombak Laut kidul, Surat Panjang ti Cijulang.

8.      Usep Romli HR : Sabelas Taun.

9.      Taufik Faturohman : Sajak-sajak Cilauteureun, Wasiat Konglomerat.

1.   Juniarso Ridwan : Lalaki Langit.

11.   Godi Swarna : Jagat Alit, Surat-Surat Kaliwat, Blues Kere Lauk.

12.   Eddy D. Iskandar : Nu Ngaronghéap Mangsa Surup, Jamparing, Kasidah Langit.

13.   Etti RS : Jamparing, Gondewa, Maung Bayangan.

14.   Hasan Wahyu Atma Kusuma : Umbul-umbul ti Alak Paul.

15.   Dedy Windyagiri : Jamparing Hariring

16.   Yoseph H. Iskandar : Tumbal.

17.   Wahyu Wibisana : Aya Naon di Cinaon.

Nu mangrupa antologi:

1.      Antologi puisi Sunda mutahir : Juniarso Ridwan, Spk.

2.      100 sajak Sunda : Abdullah Mustappa

3.      Sajak Sunda 50 taun Indonesia merdeka : Abdullah Mustappa, Spk.

4.      Kanjut kundang, dihijikeun jeung carita pondok katut sempalan novél: Ajip Rosidi, jeung Rusman Sutia Sumarga.

5.      Salumar sastra, dihijikeu jeung carita pondok katut essey, mangrupa kumpulan pinunjul “ Hadiah sastra LBSS”: Wahyu Wibisana, Spk.

Panyajak Sunda séjénna di antarana : Acep Zam-zam Noor, Soni Farid Maulana (sajak-sajakna geus dikumpulkeun jadi buku), Ano Karsana, Hadi AKS, Abdullah Mustoppa, Kis WS, Dodong Jiwa praja, Yous Hamdan, Apip Mustoppa, Ami Raksanagara, Karno Kartadibrata, Chye Retty Isnendes, Nita Widyati Efsa, Boni Setia, Iyas Heryana, Rosyid E Abby, jeung lian-lianna deui.

DAFTAR PUSTAKA

Tamsyah, Budi Rahayu.Spk. 1996. Pangajaran Sastra Sunda. Bandung : Pustaka Setia

Ruhaliah. 2012. Sejarah Sastra Sunda. Bandung : Wahana Karya Grafika